Als je graag wil gaan filosoferen met kinderen dan is het natuurlijk handig je eerst in te lezen. Deze site staat vol met tips en inspiratie, maar er zijn ook de nodige boeken rondom kinderfilosofie te koop. Dit zijn de 16 interessantste! (in willekeurige volgorde, die nog verkrijgbaar zijn)
Filowijzer – inspiratiegids filosoferen in de klas
Filowijzer biedt gespreksleiders handvatten, uitgewerkte voorbeelden en inspiratie om met kinderen te filosoferen. Ieder hoofdstuk behandelt één typisch filosofische leeractiviteit, zoals begrippen definiëren, classificaties maken, gedachte-experimenten uitvoeren, paradoxen oplossen, morele dilemma’s bespreken enzovoort. Bij elke leeractiviteit wordt uitgelegd wat die precies inhoudt en hoe je ze kunt inzetten in de klas. Vervolgens wordt deze uitleg concreet gemaakt aan de hand van voorbeeldoefeningen en filowijzers: handleidingen, stappenplannen of instructies die een leidraad vormen voor leerlingen en/of leraren bij het maken van de oefeningen.
Kan een bloemkool denken?
In ‘Kan een bloemkool denken?’ zet Jan De Bas filosoferen met kinderen in een theoretisch pedagogisch kader. Vanuit verschillende onderwijskundige modellen toont hij aan dat filosoferen met kinderen in het basisonderwijs past. Dit heeft hij uitvoerig en kundig gedaan en het is zeker interessant om eens op die manier naar filosoferen met kinderen te kijken.
De theorie beslaat het eerste deel van het boek. In het tweede deel vind je een serie lessen. Deze zijn onderverdeeld in lessen voor de onderbouw en de bovenbouw. Over het algemeen vereisen de lessen een hoog denkniveau.
Deze beschreven lessen bieden ideeën om zelf mee aan de slag te gaan. Naast een aantal klassiekers zoals het viertafelgesprek ‘Wat is echt?’ en vragen rondom een bloemkool zitten er een aantal aardige denkactiviteiten in zoals het schrijven van een ‘zelfje’ (een elfje over jezelf) bij een les over identiteit. En denkopdrachten als ‘denk een minuut aan niks’ en ‘denk een minuut aan alles’ om vervolgens gezamenlijk te evalueren hoe dat ging.
Handig is het hoofdstuk waarin een groot scala aan werkvormen wordt beschreven. Ook hier kun je inspiratie uit halen.
Auteur Jan de Bas is docent filosofie en creatief denken op de pabo van Hogeschool Inholland Dordrecht. Hij is oprichter van het cursusbureau Filosofiegroep Rotterdam.
Bestel: Kan een bloemkool denken?
Ik zag twee apen wetenschapen
Ik zag twee apen wetenschapen van Maaike Merckens Bekkers en Sabine Wassenberg wil jongeren leren kritisch te kijken naar wetenschap. Daarom stelden zij dit boek met 25 filosofielessen samen. Waarheden zijn vaak nog niet zeker. Inzichten veranderen. Het is nog niet zo lang geleden dat men dacht dat de aarde plat was. Er zijn ook nog steeds vragen. Of het universum een einde heeft en hoe dat eruit ziet bijvoorbeeld. Dat roept vragen op als ‘hoe kunnen we zeker weten dat iets waar is?’ en ‘zullen we ooit alles zeker weten?’.
Dit boek wil jongeren hiervan bewust maken met 25 lessen die zijn opgebouwd rond de vier vragen van Kant die de filosofische deelgebieden (zie hieronder) representeren. Het boek start met een heldere inleiding waarin wordt uitgelegd wat filosofie is en hoe je kunt filosoferen met jongeren.
Heel schematisch worden er voorbeelden uit de praktijk bij de theorie gelegd. Zo wordt in tabellen aangegeven of een opmerking van een leerling een mening of argument is en of een vraag persoonlijk of suggestief is.
Alles wordt heel systematisch en duidelijk uitgelegd. Deze systematische aanpak zie je ook terug in de lessen die zijn opgebouwd rondom de vragen van Kant:
- Wat kan ik weten?
- Wat moet ik doen?
- Wat mag ik hopen?
- Wat is de mens?
Zeer bruikbaar boek voor op de middelbare school. Een groot deel van de lessen kun je zeker ook goed gebruiken in de bovenbouw van de basisschool, vooral in plusklassen. Zeker ook leerzaam en informatief voor iedereen die zich wil bekwamen in filosoferen met kinderen en jongeren.
Van hetzelfde auteursduo verscheen ook ‘Ik zag twee beren filosoferen’ voor kinderen vanaf 8 jaar.
Bestel: Ik zag twee apen wetenschapen
Ik zag twee beren filosoferen
Als je regelmatig filosofeert met kinderen mag het boek ‘Ik zag twee beren filosoferen’ niet in je boekenkast ontbreken. Het is zeer geschikt om regelmatig een les uit te zoeken en al dan niet aan te vullen met je eigen ideeën. Het boek begint met een introductie over wat filosoferen inhoudt, wat het nut is en hoe je het moet doen.
Het boek is geschreven door Sabine Wassenburg en Maaike Merkens Bekkers. Je merkt aan alles dat ze veelvuldig in de praktijk filosoferen met kinderen. Dit zorgt ervoor dat de tips en handreikingen heel praktisch zijn en met veel voorbeelden uitgelegd worden. Verhelderend zijn de tabellen waarin het verschil duidelijk wordt tussen een mening, een argument en een onderliggende waarde. Ook waardevol is de uiteenzetting over wat goede vragen zijn en wat niet. Vragen kunnen bijvoorbeeld te suggestief of te persoonlijk zijn.
De lijst ‘problematische interventies’ die je kunt geven tijdens het filosoferen zijn ook handig. Veel beginnende gespreksleiders kennen het gevoel dat ze even niet weten hoe ze een nieuwe input aan het gesprek kunnen geven. Dit wordt makkelijker met kennis van interventies als het gedachte-experiment, inlevingsvoorbeelden en problematiserende tegenvoorbeelden. Tenslotte staan er ook nog wat werkvormen en spellen op een rij die je in je lessen kunt gebruiken.
In de tweede helft van het boek wordt een serie lesideeën gegeven. Deze zijn verdeeld over de hoofdvragen die de filosoof Kant in de filosofie onderscheidde:
- Wat kan ik weten?
- Wat moet ik doen?
- Wat mag ik hopen?
- Wat is de mens?
Van hetzelfde auteursduo verscheen ook ‘Ik zag twee apen wetenschapen’ voor wat oudere kinderen.
Voor kinderen en jongeren van 8 tot 18 jaar.
Bestel: Ik zag twee beren filosoferen
Filosoferen op het (digi)bord
Deze unieke werkwijze met het (digi)bord zorgt voor een overzichtelijk en toegankelijk filosofisch onderzoek met kinderen. Dit boek biedt dertig inspirerende lessen over thema’s als natuur, vrienden en tegenslag. Hierin komen vragen naar voren zoals: Lijkt iedereen op zijn familie? Hoeveel bezit is genoeg? Kun je ook teveel zelfvertrouwen hebben? Is de natuur gemaakt of vanzelf ontstaan?
Iedere les start met een verhaal over de belevenissen van vier kinderen. De duidelijke structuur van filosoferen op het bord, de sprankelende opdrachten en de handreikingen in dit boek maken filosoferen met kinderen tot een feestje!
Doel is dat de kinderen gewend raken om met elkaar ideeën uit te wisselen en samen na te denken over de vragen en de dilemma’s die het leven biedt. Zo kunnen ze een persoonlijke visie ontwikkelen op wat belangrijk is in het leven. De belevingswereld van kinderen staat steeds centraal. De aanpak is geschikt voor alle opvoeders en scholen die met open vizier kijken naar de levensvragen die op het pad van kinderen komen.
Te gebruiken met kinderen vanaf 9 jaar.
Bestel: Filosoferen op het (digi)bord
Drogredenen herkennen en weerleggen
Op social media, in politieke discussies, het maatschappelijk debat en aan de borreltafel, overal wemelt het van nepnieuws en desinformatie, maar ook van discussietrucs als jij-bakken en whataboutismen.
Voor nepnieuws is terecht veel aandacht, maar voor drogredenen vreemd genoeg veel minder – terwijl die toch net zo schadelijk zijn voor een open en eerlijk debat. Komt dat doordat we eigenlijk niet zo goed bekend zijn met drogredenen? Van veel drogredenen heb je vast weleens gehoord, maar hoe herken je ze in het echt? En belangrijker: hoe verweer je je ertegen?
In Drogredenen onderzoekt Paula Steenwinkel de grens tussen redelijk redeneren en discussietrucs. Ze geeft een helder overzicht van de meest voorkomende drogredenen, legt uit wat ze inhouden en waarom ze werken, geeft voorbeelden uit de praktijk en laat zien hoe je ze onschadelijk maakt. Elke drogreden wordt geïllustreerd met een cartoon van Fokke & Sukke.
Paula Steenwinkel is auteur, trainer, docent en ontwikkelaar van methoden academische vaardigheden, kritisch denken en helder communiceren. Ze is gefascineerd door wat er fout gaat in onderzoek, denken en discussies.
Bestel: Drogredenen herkennen en weerleggen
En ze filosofeerden nog lang en gelukkig
In haar nieuwe boek En ze filosofeerden nog lang en gelukkig laat Elke Wiss, bekend van de bestseller Socrates op sneakers, aan de hand van korte filosofische verhalen zien hoe je een beter gesprek met elkaar kunt voeren.
De ietwat absurdistische verhalen zetten je meteen aan het denken door hun verrassende insteek. Zo lees je over Stilte die nergens welkom is, kibbelende sprookjesfiguren die wel eens begrip willen, over troostweten waar we stiekem allemaal wel aan doen maar dat natuurlijk niet willen zien van onszelf en de troubadour die met de hoefsmid nadenkt over thuis.
Deze 17 verhalen zetten je vanzelf aan het denken, maar Elke helpt je daarbij ook met diverse vragen aan het eind van het verhaal.
In de inleiding doe je nog wat kennis op over hoe je een goed gesprek voert. Welke vragen werken wel en welke niet? Hoe bouw je een goed gesprek op? Hoe kun je je eigen oordelen helder krijgen en die van de ander scherp bevragen? Hoe stimuleer je het denken van jezelf en van de ander?
En ze filosofeerden nog lang en gelukkig is een toegankelijk en mooi geïllustreerd boek dat je met inspirerende verhalen en prikkelende vragen leert om tot meer verdieping te komen in gesprekken. Voor ouders die met hun kinderen willen filosoferen. Voor managers die worstelen met leidinggeven en delegeren. En voor iedereen die tijdens een etentje met familie of vrienden een goed en diepgaand gesprek wil voeren.
Voor jong en oud!
Bestel: En ze filosofeerden nog lang en gelukkig
Het filosofisch gesprek
In het boek ‘Het filosofisch gesprek – de basis’ stelt schrijver Kristof van Rossem dat filosoferen lijkt op musiceren. Daarmee zegt hij dat het leiden van een filosofisch gesprek meer is dan wat trucjes en vraagtechnieken leren. Als je noten kunt lezen en de juiste toetsen aan kunt slaan op de piano ben je immers ook nog geen virtuoze pianist. Daarvoor moet je veel oefenen en een muzikaal gevoel hebben of ontwikkelen. Iets soortgelijks geldt voor een filosofisch gespreksleider.
Wat een filosofisch gespreksleider allemaal moet kunnen of zou moeten leren legt Van Rossem uit in ‘Het filosofisch gesprek’. Steeds gebruikt hij hierbij muziek als metafoor.
De auteur heeft het op papier zetten van deze vaardigheden heel gestructureerd aangepakt. Deze structuur geeft hij aan het begin van het boek weer in de zogenaamde partituur. Hoe het zit met de houding die je bij het gesprek moet hebben, de vraagtechnieken en de uitvoering hiervan lees je in de hoofdstukken daarna. Evenals hoe je een gesprek opbouwt en wat het doel kan zijn. De theorie wordt ook regelmatig toegelicht met gespreksfragmenten. Daardoor wordt duidelijk hoe het filosofisch gesprek er in de praktijk uit kan zien.
Tussen de hoofdstukken door vind je een soort vingeroefeningen. Oftewel ideeën voor het voeren van gesprekken waarmee je het filosoferen beter in de vingers krijgt.
Kortom ‘Het filosofisch gesprek’ is een bruikbaar boek waarmee het werkveld van filosoferen met kinderen er een must read bij heeft.
Voor dit boek won Kristof van Rossem in 2021 de Berrie Heesen Prijs.
Bestel: Het filosofisch gesprek
Twintig denkgereedschappen
Door veel kinderfilosofen wordt Twintig Denkgereedschappen van Philip Cam als een standaardwerk gezien.
Philip Cam benoemt in dit boek twintig denkvaardigheden – door hem denkgereedschappen genoemd – die kinderen ontwikkelen door te filosoferen. Deze denkgereedschappen zijn tevens een maatstaf voor het filosofische gehalte van een gesprek.
Cam onderscheidt in het boek basisgereedschappen, aanvullende gereedschappen en gereedschappen voor gevorderden.
Denk aan het herkennen van verschillende soorten vragen, het geven van voorbeelden, het doen van gedachtenexperimenten, het onderzoeken van grensgevallen, het geven van tegenvoorbeelden, het tackelen van aannames en deductief redeneren.
Met de basisgereedschappen kun je al starten in de onderbouw. Er zijn tien basis tools. Naarmate de kinderen ouder worden kun je steeds meer denkgereedschappen introduceren. Eerst dus die uit de basiskist, daarna uit de aanvullende en zo verder.
Het gereedschap voor gevorderden is echt voor bovenbouw leerlingen en het voortgezet onderwijs. Toch is het wel aan te raden om ook als je alleen met jonge kinderen filosofeert deze hoofdstukken van Twintig denkgereedschappen te lezen. Je leert er namelijk van hoe je een gesprek meer verdieping kunt geven. Bovendien geeft het je een inkijkje op wat goed redeneren en logica is. Dus al kun je deze technieken voor gevorderden niet direct toepassen op je leerlingen, je krijgt sowieso een beter begrip van wat filosoferen inhoudt.
Philip Cam is overduidelijk een analytisch man, maar geen vlotte schrijver. Net als de teksten van veel andere academici is zijn verhaal wat stijf. Je hebt echt wel even je concentratie nodig om Twintig denkgereedschappen te lezen.
Toch is Twintig denkgereedschappen een must have voor iedereen die serieus met filosoferen met kinderen aan de slag wil.
Inhoudelijk is het echt een sterk boek. Het laat zien welke denkvaardigheden kinderen ontwikkelen en het laat daarmee zien wat een gesprek filosofisch maakt. Vooral dat laatste is voor veel geïnteresseerden in het begin lastig te bepalen. Dus als je jezelf wil ontwikkelen op dit gebied dan is Twintig denkgereedschappen een absolute aanrader.
Bestel: Twintig denkgereedschappen
Denkstappen
Veel leerkrachten willen wel graag zelf filosoferen met hun klas maar missen een houvast of methode. Het boek ‘Denkstappen – filosoferen leren in 18 stappen’ kan deze houvast geven aan zowel de leerkracht als de kinderen. Het boek gaat ervan uit dat je voor een goed filosofisch gesprek bepaalde vaardigheden nodig hebt rondom spreken, luisteren en denken. Deze vaardigheden worden in het boek benoemd, toegelicht en geoefend. Samen vormen zij 18 praktische lessen om te leren filosoferen.
Als startvaardigheden worden genoemd je durven uitspreken, luisteren, kalm blijven, filosofische vragen stellen en van standpunt kunnen veranderen. Daarnaast moet je goed redenen kunnen geven en onderscheiden. Tenslotte is het ook belangrijk dat je vanzelfsprekendheden kunt doorzien. Hoe dat werkt wordt ook duidelijk besproken. Alle beschreven vaardigheden vormen samen de 18 denkstappen die je moet maken bij het leren filosoferen. In het boek vind je van elke stap een duidelijke toelichting in de vorm van een les die je kunt geven.
De lessen beginnen altijd met een uitleg die aan de kinderen kan worden voorgelezen. Dan volgen er één of meer oefeningen. Ten slotte staat reflecteren centraal in de afsluiting van de les. Hierbij kunnen de kinderen werkbladen gebruiken die je vanuit het boek kunt kopiëren of downloaden van de website van de uitgever.
Het aardige van deze lessen met denkstappen is dat zowel de gespreksleider als de kinderen leren hoe je moet filosoferen.
De lessen zijn traditioneel opgebouwd met een instructie, oefeningen en toetsing. Veel leerkrachten zullen zich hier prettig bij voelen.
Socrates op sneakers
Praktisch filosoof Elke Wiss denkt dat de wereld beter kan worden door elkaar vaker goede vragen te stellen. Want, zo stelt zij: een goede vraag zet dingen in beweging terwijl een antwoord het denken stopt.
Hoe je goede vragen stelt, legt ze uit in het vlot geschreven Socrates op sneakers. Met Socrates en andere filosofen als inspiratiebron laat zij zien waarom we zo slecht zijn in het stellen van goede vragen, én hoe we er beter in kunnen worden. Socrates op sneakers leert je de vaardigheden die nodig zijn om die vragen te stellen die verrassen en aan het denken zetten. Zodat we gesprekken voeren die leiden tot verdieping en verbinding. Met een ander, én met jezelf.
Socrates op Sneakers is leuk om te lezen, leerzaam, praktisch en een mooie start voor meer verdieping in je relaties. Zowel met kinderen als met volwassenen. Hoewel het boek is gericht op gesprekken met volwassenen kun je het hele pleidooi net zo goed toepassen in je gesprekken met kinderen.
Filosoferen aan de keukentafel
Filosoferen aan de keukentafel bevat tips over hoe je met je puber in gesprek kunt gaan door te filosoferen. Het kan voor veel ouders verfrissend zijn eens op een andere manier het gesprek aan te gaan.
Het voordeel is dat het kind zich serieus genomen voelt omdat zijn mening ertoe doet. Het kan over allerlei onderwerpen gaan zoals kunst, geloof of relaties en dus ook over opvoedingszaken waar jullie het niet over eens zijn. In dit boek vind je hiervoor bruikbare tips. Ook geeft het een eerste kennismaking met socratische gespreksvoering in het algemeen. Eigenlijk zou elke ouder af en toe op deze manier met zijn kinderen moeten praten. Probeer het eens!
Bestel: Filosoferen aan de keukentafel
Kinderlogica
In Kinderlogica laat filosoof Sabine Wassenberg zien hoe je taboes op school bespreekbaar kunt maken.
Sabine Wassenberg is al tien jaar lang filosofiejuf op multiculturele basisscholen in Amsterdam-West. Ze praat met haar leerlingen over grote vragen en gaat taboes niet uit de weg.
Uit onderzoek blijkt dat een op de negen leraren gevoelige onderwerpen in de klas vermijdt. Als een van de oorzaken wordt genoemd het verschil in normen en waarden van de vele soorten mensen uit onze multiculturele samenleving.
Dit 223 pagina’s tellende relaas maakt duidelijk dat deze gesprekken weliswaar niet altijd makkelijk zijn maar wel heel nuttig, belangrijk en interessant. Wassenberg laat zien dat door de juiste vraagstelling en een filosofische insteek je deze thema’s goed bespreekbaar kunt maken.
‘Kinderlogica’ schets een beeld van hoe filosoferen over maatschappelijke thema’s eruit kan zien. Maar het is vooral ook een verslag van een persoonlijke zoektocht naar de oordelen en aannames van de schrijfster over andersdenkenden en gelovigen.
Wassenberg beschrijft daarvoor behalve over de kringgesprekken ook over privé gesprekken met vrienden, haar eigen mijmeringen en een privé bezoek aan een moslima leerkracht. Ze schroomt bij deze zoektocht niet om kritisch op zichzelf te zijn.
Kinderlogica kan interessant zijn voor iedereen die meer open minded naar onze multiculturele samenleving wil kijken én voor wie aanmoediging en inspiratie zoekt om taboes en gevoelige onderwerpen toch in de klas te bespreken.
Berrie Heesen
Berrie Heesen is de grondlegger van filosoferen met kinderen in Nederland. In de jaren tachtig maakte hij prachtig lesmateriaal wat nog steeds gebruikt wordt. Er zijn nog drie boeken zijn hand verkrijgbaar:
Klein, maar dapper
Klein maar dapper is een bundel met filosofische verhalen die kinderen prikkelen tot nadenken. De verhalen zitten vol filosofische vragen. Door de toevoeging van verwerkingsvragen en toelichtingen heb je als gespreksleider genoeg handvatten om vervolgens met de kinderen een filosofisch gesprek aan te gaan.
Vliegende papa’s
Met de 15 korte verhalen uit de Vliegende papa’s start je makkelijk een filosofisch gesprek met kinderen.
In het boek zijn ook enkele gesprekken met groepen kinderen terug te lezen. Deze worden ook nabesproken. Dit geeft inzicht in hoe een filosofisch gesprek eruit zou moeten zien.
Kinderen filosoferen
Met de set ‘Kinderen filosoferen’ heb je mooie filosofielessen in handen. In het leerlingenboek staan verhalen die je kunt gebruiken als start voor een gesprek. In de docentenhandleiding staat hoe je met deze verhalen een filosofieles kunt geven.
NB Dit blog bevat affiliatelinks. We hebben hierbij voor Libris gekozen omdat daarmee ook de lokale boekhandel gesteund wordt.
