De opdracht ’teken iets wat onzichtbaar is’ zorgde voor een boeiende les. Het werd snel duidelijk dat het onzichtbare op veel manieren kan worden uitgelegd. Sasja heeft een traan getekend en zegt: “Verdriet kan onzichtbaar zijn. Soms ben je verdrietig maar ga je toch blij kijken.”
Adiëlle tekende een vergrootglas, ‘want glas is onzichtbaar. Maar,’ voegt ze daar triomfantelijk aan toe ‘wat je vergroot wordt juist zichtbaarder!’
Voor een goed filosofisch gesprek met kinderen is de rol van de gespreksleider cruciaal. Alleen als een gesprek op een open en neutrale manier geleid wordt, zullen de kinderen zich open stellen en zich los durven maken van de sociaal wenselijke antwoorden. Hiervoor moet jij de Socratische denkhouding aannemen.
Het geloof is een andere rol in ons leven gaan spelen. Sterker nog, mensen geloven steeds minder. Zo zijn er mensen die niet in Corona, de wetenschap, de oorlog in Oekraïne of de pers geloven. Daarom vroeg ik aan een filosofieklas: waar kun je allemaal in geloven? om zo een gesprek over geloven te starten.
Filosovaardig heeft zes lesbrieven voor je die je in de Kinderboekenweek kunt gebruiken. In dit blog lees je ook tot wat voor mooie gesprekken dit kan leiden. Een klas dacht na over de zogenaamde ladder van de natuur. Hoofdvraag: Wie is belangrijker, de mens of de natuur? Hun radicale conclusie was: de natuur heeft de mens niet nodig!
Alles wat ik weet is dat ik niets weet. Het is het meest bekende filosofische citaat van Socrates, en misschien zelfs wel überhaupt het meeste bekende filosofische citaat. Ik leg zijn idee voor aan een groep kinderen. ‘Dat kan niet,’ roept Stan meteen, ‘want als je dat weet dan weet je dat je niets weet en dan weet je dus iets.’
Kringgesprekken kunnen heel slaapverwekkend zijn; als het derde kind over de voetbalwedstrijd van afgelopen zaterdag vertelt of als het vierde kind vertelt wat hij van het schoolreisje vond. Niet alleen saai voor de leerkracht, maar ook voor de kinderen! Dat kan ook anders, door het gesprek te starten met een filosofische vraag.
Racisme is overal, al willen we nog zo graag dat het niet zo is. In het boek ‘Hallo, witte mensen’ wordt gesteld dat dit komt omdat eigenlijk iedereen een racist is, maar dat we dat niet willen zien. Racisme zit in super veel kleine dingen verborgen, dingen die onschuldig lijken, maar het niet zijn. Over deze ogenschijnlijk kleine situaties denk ik met groep 6 na.
Kinderen stellen vragen. Als ouder geef je dan snel een kant-en-klaarantwoord, jouw antwoord. Maar als je in plaats van een antwoord een vraag teruggeeft ontstaan er veel mooiere gesprekken. Willemijn Speekenbrink vertelt in dit blog hoe een bezoek aan een tuincentrum met haar dochter Cato tot mooie gedachten en inzichten leidde, gewoon door een beetje door te vragen.
We willen graag jongens en meisjes gelijk behandelen maar vinden toch dat bepaalde dingen bij een bepaald geslacht horen. Zo is roze voor meisjes en jongens mogen niet huilen. Zulke ideeën lijken diep in ons brein gebeiteld te zijn. En ook al vinden we dat we gelijke rechten hebben, in de praktijk valt dat vies tegen. Hoe kan dat toch?
Bij de start van een nieuwe filosofiegroep begon ik met een mindfulnessoefening waarbij alle zintuigen gebruikt moesten worden. Na deze denkprikkel mochten de kinderen bijpassende filosofische vragen bedenken
Leerkracht Klaartje Kuitenbrouwer wil het creatieve en filosofische denken in haar kleutergroep stimuleren. Daarnaast vindt ze het voeren van gesprekken belangrijk, ook bij de kinderen die nog weinig Nederlands hebben om zich uit te drukken. Lees hier hoe zij deze kinderen toch hun verhaal laat vertellen.
‘Mam, hoe ben je de afgelopen vijf jaar veranderd?’ Willemijn Speekenbrink is verrast door de vraag van haar achtjarige dochter Cato. Nog meer verrast is ze door het leuke gesprek dat ontstaat. Het inspireert haar om te gaan filosoferen met Cato.
Tijdens een taalles vraagt Elin: hoe weet je of je verliefd bent? Leerkracht en gastblogger Gea noteert deze vraag meteen op het bord om later samen over na te denken. ‘Het voelt fijn in je buik’ en ‘je hart gaat sneller kloppen’. Maar is verliefdheid ook hetzelfde als graag bij mama willen zijn?
Een groepje kleuters uit Haren dacht na het voorlezen na over vrijheid. Hun gedachte was dat je buiten vrij bent en dat je er een robot bij kan gebruiken! Wc-papier kan trouwens ook handig zijn. Tip voor de nationale voorleesdagen: ga filosoferen na het voorlezen! Het levert superleuke gesprekken op.
Interactief voorlezen is heel belangrijk voor de taalontwikkeling van kinderen. Kinderen die veel worden voorgelezen hebben een grotere woordenschat en halen zelfs hogere cito-scores. Uit onderzoek blijkt dat de positieve effecten van voorlezen nog groter worden als je interactief voorleest. Maar hoe doe je dat eigenlijk?
Leerkracht Gea Bouma gebruikt de verschillende filosofische gesprekstechnieken niet alleen om met haar groep te filosoferen, maar ook om de rekenles verdieping te geven. Lees hier met haar mee hoe dat eruit kan zien.
Is het je wel eens opgevallen dat alle beroepen waarbij we van een roeping spreken te weinig betaald krijgen?
Het gebruik van het woord roeping impliceert dat je niet perse betaald hoeft te worden. Want dat is het imago dat aan een roeping kleeft: dat je het werk toch wel doet, no matter what. Daarom moet je nooit meer zeggen dat je werk je roeping is.
‘Het kost tijd en dat hebben we niet.’ Het is een veel genoemd bezwaar tegen filosofielessen. Maar als je filosofielessen steeds slim laat aansluiten bij andere onderwerpen die op je programma staan, dan is het geven van filosofielessen niet zozeer een kwestie van tijd, maar van slim combineren. In dit blog krijg je 9 slimme combinatietips!
Maar ik vind de rode pandabeer zo schattig!’
‘Oké, maar stel… het Wereld Natuur Fonds kan maar één dier redden. Zou schattig dan een goede reden zijn?’
Er wordt wat gemompeld en gesputterd. Schattig voelt voor veel kinderen toch wel als een belangrijke reden.
Tot we de feiten op een rij gaan zetten!
Volwassenen vinden het vaak eng om met kinderen over de dood te praten. Toch is het belangrijk want iedereen, zowel jong als oud, krijgt met de dood te maken. De dood hoort bij het leven. Gastblogger Ingrid Bouma vond het ook een spannend onderwerp. Maar de kinderen in haar klas wilden het er over hebben en daardoor zag ze in hoe belangrijk gespreksonderwerp het is.
Sita van 10 zei: ‘De perfecte mens bestaat niet echt. Je kan niet perfect worden. Je kan het heel lang proberen maar het lukt nooit.’ Het was de start van een interessant gesprek over hoe echt of nep je mag zijn.
Hoogbegaafde kinderen kunnen veel leren door te filosoferen. Dat geldt natuurlijk op zich voor alle kinderen, maar hoogbegaafde leerlingen kunnen daarnaast ook nog vanwege een paar specifieke kenmerken gebaat zijn bij filosofie. Ze hebben daarbij iets leren, maar het kan ook bijdragen aan hun zelfvertrouwen.
Wie is er eigenlijk belangrijker, een juf of een president, een brandweerman of een kind, een moeder of een zwerver? Een groep kinderen durft de uitdaging aan om zes plaatjes met personen te ranken. Daarbij lopen ze natuurlijk tegen een aantal ingewikkelde kwesties aan!
Zonder filosofie zou er minder kunst zijn. Veel dichters, toneelschrijvers en kunstenaars beginnen aan hun werk vanuit een filosofische kwestie. Ze maken zich ergens boos over of verwonderen zich juist ergens over en gaan daar dan dieper over nadenken. Uit dat denken ontstaan ideeën voor een kunstwerk.
Bij het opstarten van de scholen heeft voor veel leerkrachten de groepsvorming prioriteit. Filosoferen kan hier een belangrijke bijdrage aan leveren want samen denken verstrekt de onderlinge band en daarmee de groep.
Filosofie kan je een vakantielang gespreksstof opleveren. Handig want filosoferen kan overal: in de auto, op de camping, wachtend op het eten op een terras. Het brengt je bovendien ook nader tot elkaar. Daarom 5 tips over hoe je op vakantie met elkaar en de kinderen kunt filosoferen.
Tijdens de waarom fase van jonge kinderen kunnen vragen zo fanatiek op je worden afgevuurd dat je er soms wel eens moe van wordt. Zeker als je de neiging hebt om elke vraag te beantwoorden. Maar wat als je dat nou niet meer doet? Grote kans dat je dan meer lol hebt en leuke gesprekjes.
Geloof het of niet maar over denken kun je lang denken! Deze kinderen uit groep 3, 4 en 5 ontdekten al snel dat denken over denken niet eenvoudig is. Hun gedachten raakten ernstig in de knoop en dan is er nog maar één uitweg. Het gesprek begon met de ogenschijnlijk eenvoudige vraag: wat is denken?
Diversiteit is belangrijk, ook als je samen gaat filosoferen. Gesprekken worden leuker als er veel verschillende soorten denkers in je groep zitten. Zoals een misschien-denker, een wartaaldenker, de snelle (maar ietwat luie) denker, een zo-is-het-nu-eenmaal-denker en de wetenschapsfilosoof.
Een gedachte-experiment is een experiment dat plaatsvindt in je hoofd. En dat is enorm handig want je kunt daardoor nadenken over dingen die in het echt helemaal niet kunnen of mogen. Dat kan belangrijke nieuwe inzichten opleveren.
Door met kunst aan de slag te gaan op een manier die de kijker centraal stelt, geef je kunst op een veel speelsere manier een plek. Zo draagt kunst niet alleen bij aan je kennisontwikkeling maar ook aan je ontwikkeling als persoon.
Een groep kinderen bestudeert twintig silhouetten. Wat kun je daaruit aflezen? Kun je door een silhouet iemand leren kennen? Wanneer ken je iemand eigenlijk? Wanneer ken je jezelf? Een silhouet levert een hoop interessante vragen op om over na te denken.
Drie gewone kleuterstoeltjes, een bijzonder Afrikaans stoeltje en een lekkere comfortabele fauteuil. Verder hebben we vier kleuters en een filosofiejuf. Hoe gaan we de plekken nu op een eerlijke manier verdelen?
‘Er was iets veranderd. De onbevangenheid was weg.’ Als je als volwassene antwoorden geeft, stoppen kinderen met denken. Dat ontdekte gastblogger Ingrid Bouma. Nu bijt ze liever het puntje van haar tong af dan dat ze nog een keer een antwoord geeft.
Het gevaar van filosofische gesprekken is dat er kinderen in de groep zitten die boute uitspraken doen. Denk aan racistische uitspraken of opmerkingen die neigen naar pesten of buitensluiten. Maar is het wel echt een gevaar of is het juist een kans?
Als je een lastige keuze moet maken tussen twee even (on)aantrekkelijke opties, word je gedwongen om goed na te denken waarom je toch het één boven het andere zou verkiezen. Maar waarom verkies je het één boven het ander? Dat is waar het interessant wordt.
Filosofie kampt met een aantal hardnekkige vooroordelen. De een vindt het kroegpraat, de ander diepzinnig geneuzel, weer iemand anders vindt het rationeel en abstract, en al deze mensen hebben het mis. Maar wat is filosofie dan wel?
We willen dat kinderen praten over hun gevoelens en ervaringen. Dat lukt niet altijd even goed. Het kan helpen om de focus van het gesprek te verleggen van gevoelens naar gedachten. Want interesse in je denken is interesse in jou. Grote kans dat je kind ineens van alles vertelt!
Werken rond gedichten is supermakkelijk als je voor een filosofische aanpak kiest. Filosofie en poëzie passen namelijk bijzonder goed bij elkaar. Met deze werkvormen start je makkelijk een gesprek over het gedicht.
De taalontwikkeling van kinderen kun je stimuleren door met ze te filosoferen. De kinderen denken dat ze lekker spelen met gedachten en ondertussen krijgen ze een breder begrip van conceptuele begrippen, worden zich bewust van dubbele betekenissen en hun woordenschat groeit.
Misschien weet je zeker dat je een mens bent, maar deze kinderen uit Appingedam weten je vast een verwarrend tegenvoorbeeld voor te schotelen. Na het lezen weet je het niet zo zeker meer!
“Ik wilde de woorden wel uit hun mond trekken!” In dit gastblog vertelt Ingrid Bouma hoe zij haar les heel uitgebreid voorbereidde. Helaas bleven de leerlingen tijdens de les akelig stil. Tot ze alles losliet.
Discussie met kinderen voorkomen doe je door de discussie gewoon aan te gaan want een discussie op zijn tijd is voor kinderen juist leerzaam. Wat je wil voorkomen is dat de discussie uit de hand loopt of een machtsstrijd wordt. Maar hoe doe je dat?
Hoe word je eigenlijk gehandicapt? Het was een vraag die in een klas spontaan opkwam. Leerkracht Gea Bouma sprong hier op in en zo ontstond een mooi denkgesprek.
Hoe start je een filosofisch gesprek voor de eerste keer? Leg in elk geval niet te veel uit. Filosoferen is iets wat je vooral moet ervaren. En dan valt er vanzelf bij een van de kinderen een kwartje.
Zoeken naar de waarheid is een essentieel kenmerk van een filosofische dialoog maar ook het kenmerk dat bij veel mensen weerstand oproept. Toch kan iets niet tegelijk waar zijn en niet waar zijn.
De wedervraag heeft een slecht imago. Dat is jammer want de wedervraag kan ook een teken van oprechte interesse zijn.
Ik had afgelopen schooljaar een keer een les voorbereid om te praten over racisme. Het onderwerp was in deze groep al eerder zijdelings voorbij gekomen
Een kind dat niet mee doet, kan een behoorlijke stempel op een activiteit drukken. Dat maak je vast zelf ook wel eens mee. Bijvoorbeeld op een kinderfeestje! Hoe kun je dit voorkomen?
Wil je het met kinderen eens ergens anders over hebben dan hoe het op school gaat? Met deze gespreksonderwerpen heb je zeker een leuk gesprek.
‘Je moet worden wie je bent’. Als het om de ontwikkeling van kinderen gaat, is dit een geliefd citaat. Het is oorspronkelijk van de filosoof
Natuurlijk vind je het belangrijk om met je kind gesprekken te voeren. Maar waarover kun je met kinderen praten? En hoe zorg je dat de
Filosoferen wordt vaak ingezet om het kritische denken bij kinderen te ontwikkelen. Maar dat ontwikkel je alleen, als je bij die filosofische gesprekken ook echt de diepte in gaat. In dit extra uitgebreide blog leg ik uit hoe je dat doet. Ik laat dit zien aan de hand van een aantal leuke gespreksfragmenten.
Een groep kleuters denkt na over kunst. Ze bekijken een schilderij van Karel Appel. Waarop Annerose zegt: ‘Ik vind het wel mooi, maar ik kan dat ook. Donkerblauw heb ik, geel heb ik. Ik kan dat net zo doen. Het is wel een techniek, maar het is een heel makkelijke techniek. Dat kan je wel in een uurtje klaar krijgen.’
‘Maar dat is heel moeilijk,’ zegt Rowin. Hij wijst naar het schilderij van Rembrandt. ‘Dus dat vind ik echt kunst. Want daar ben je heel lang mee bezig.’
In het gesprek komen nog heel wat meer ideeën over kunst voorbij.
Je kunt aan kinderen allerlei soorten vragen stellen en elke soort vraag zal een ander gesprek opleveren. Je kunt vragen hoe het weekend was, hoeveel 3 x 4 is, hoe ze vonden dat het werken ging én je kunt ze vragen of of je op school vrij kunt zijn. De laatste vraag nodigt uit tot denken en filosoferen over vrijheid. Je vraagt dan niet naar wat ze denken maar hoe ze denken. En dat levert verrassende gesprekken op. Het komt omdat het een filosofische vraag is. Maar hoe herken je eigenlijk een filosofische vraag? In dit blog vind je een heldere uitleg en een handige checklist.
Een groep 7 wilde graag weten hoe je weet wat je moet doen. En dan vooral wat goed is om te doen. Dylan zei dat je geweten dat bepaalt. Zoals wel vaker in een filosofisch gesprek ontstonden er door een uitspraak zomaar ineens veel meer vragen. Want wat is je geweten eigenlijk? Hoe komt je geweten aan kennis? Heeft je geweten altijd gelijk? Is het leuk om een geweten te hebben? De kinderen hadden niet alleen ineens veel vragen, ze hadden ook ineens veel denkmotivatie. Met 26 kinderen in een kring werd maar liefst een uur lang aandachtig nagedacht. Miranda ging van start en dacht dat je geweten iets is wat goede beslissingen maakt. “Soms denk ik: ‘Kies die knakworst!’ Maar mijn geweten zegt dan: ‘nee ik wil vegetariër zijn’. Vanaf hier liep het gesprek vrijwel vanzelf!
Veel boeken hebben een thema waar je over kunt filosoferen. Lees hier hoe je daarover kunt filosoferen om zo te werken aan leesbevordering.
Het verschil tussen levensbeschouwing en filosofie roept nogal eens discussies op tijdens de workshops die ik geef. Sommige cursisten vinden dat er geen verschil is en sommige vinden van wel. Ik hoor bij de laatste groep. Het belangrijkste verschil is volgens mij dat in een filosofisch gesprek steeds expliciet de ratio wordt aangesproken. Daarom blijf je steeds elk antwoord bevragen. In een levensbeschouwelijk gesprek mag je ook niet-rationele argumenten geven. Dit soort ideeën worden dan gedeeld zonder deze kritisch te bevragen.
Filosofen doen graag gedachte-experimenten. In een gedachte-experiment bedenk je een situatie die niet echt bestaat, maar je doet even alsof dat wel zo is. Daarna ga je verder nadenken over wat die situatie voor de mens voor gevolgen kan hebben.
Eigenlijk zijn sciencefiction verhalen ook gedachte-experimenten. In deze verhalen wordt gespeeld met een idee rondom een verandering in de wereld zoals wij die kennen. Vervolgens wordt bedacht wat dat voor de mens zou betekenen. Sciencefiction zit daardoor als vanzelf vaak vol filosofische en vooral ethische vragen. Heel interessant dus om zo’n verhaal te gebruiken als start voor een les en na het voorlezen te gaan filosoferen.
Lars, een van de kinderen uit een Harense klas roept de laatste lessen bij alles: hoe zou jij dat vinden? De rest van de klas
Sommige filosofen vinden dat het nut van kunst vooral ligt in het feit dat je door het kijken naar kunst gaat nadenken over de vraag
Als je met kinderen een filosofische vraag onderzoekt, werkt het vaak verrassend om de vraag altijd even aan dieren te koppelen. Denk je over tijd, vraag dan bijvoorbeeld of dieren ook op tijd letten. Denk je na over tafelmanieren, vraag dan of dieren ook tafelmanieren hebben. En als je het over privacy hebt dan vraag je: hebben dieren ook recht op privacy?
‘Pesten is toch gewoon vrijheid van meningsuiting?’ zei een jongen in een gesprek over de vraag ‘Moet je altijd je mening zeggen?’ Als een kind
Lukt het je niet om in een filosofisch gesprek los te komen van de sociaal wenselijke antwoorden en de voorspelbare gedachtegangen? Misschien komt dat omdat
Wat het allereerste begin van de wereld is, is misschien wel een van de allergrootste filosofische vragen. Maar het begin van de dingen om ons
Kunnen regenbogen praten? Willen kikkers president worden? Het zijn misschien rare vragen waar je niet zo snel over na zult gaan denken. Toch zijn dit
In deze special kun je lezen hoe je kunt filosoferen met kleuters. Kleuters zijn de beste filosofen die er zijn. Ze worden nog niet gehinderd
“Onze hersenen houden ons eigenlijk voor de gek, die draaien om wat we zien, want onze ogen zien eigenlijk op de kop.” Jurre heeft net
Uit onderzoek van Carolien Frijns (KU Leuven) blijkt dat als je actief-productieve gesprekken met kleuters voert hun taalontwikkeling sneller groeit én dat het goed is
De bso is heel geschikt om met kinderen te gaan filosoferen. Daar is de sfeer wat speelser en je kunt makkelijk met een wat kleiner
‘Dat kan een kind ook!’ Anna uit een Noord-Groningse plusklas is niet de eerste die dit zegt over een schilderij van Appel. De groep is
Door ongewone vragen kun je kinderen op een nieuwe manier naar oude dingen laten kijken. Dit heeft soms verwondering tot gevolg.
Filosoferen na het voorlezen: na het geluisterd te hebben naar het verhaal ‘Poes is niet dom’ denken de kleuters na over wat leren precies is.
Nadenken over ontelbaarheid: ‘Nou op de grond liggen wel zandkorreltjes,’ bedenkt Merijn, ‘maar die kun je niet zien. Als je begint met vegen dan denk je o hier ligt niks eigenlijk hoef ik niet te vegen maar als je klaar bent denk je: huh zoveel zand?
Kinderen hebben een hoop vragen. Zo veel dat het soms ook wel eens vermoeiend is. Vaak vinden ouders die vragen ook leuk. Ze kunnen deze
“Dat kan helemaal niet, want als je dan je vader vermoordt dan kun je er helemaal niet zijn.” Een plusgroep denkt na over tijdreizen. Kan
Vrijdag 23 november 2012 ontving ik voor de Praatprikkels de Berrie Heesen Prijs. Met de Berrie Heesen Prijs wil het Centrum Kinderfilosofie Nederland vernieuwende, creatieve
Filosoferen wordt nogal eens als synoniem gebruikt voor samen nadenken. Maar toch leidt dat lang niet altijd tot een filosofisch gesprek. Maar wat is filosoferen dan? Wat zijn de kenmerken van een filosofisch gesprek? We zetten ze voor je op een rij.
© Filosovaardig
Fabien van der Ham | fabien@filosovaardig.nl
Filosovaardig is onderdeel van educatiebureau Alles is rond.