Your Cart

Denken over dilemma’s laat zien wie je bent

Dilemma's zetten je aan het denken over wat je belangrijk vindt.Dilemma’s zijn een prachtig hulpmiddel om kinderen te laten nadenken over wat ze belangrijk vinden en ze te leren om bewuste keuzes te maken. Als je een lastige keuze moet maken tussen twee even (on)aantrekkelijke opties, word je immers gedwongen om goed na te denken waarom je toch het één boven het andere zou verkiezen. Maar waarom verkies je het één boven het ander? Dat is waar het interessant wordt.

Door Ariska Bonnema

‘Of je moet overgeven elke keer als je een eend ziet, óf je hebt een snavel op de plaats van je navel’. ‘Of al je kleren zijn drie maten te klein, óf je zegt alles twee keer’. Zomaar twee dilemma’s van ‘dilemma op dinsdag’. Er is maar één regel: je moet één van de twee opties kiezen. En meestal zijn beide opties even onaantrekkelijk, dus is het een lastige klus. Deze grappige voorbeelden introduceren op een speelse manier échte dilemma’s. Dilemma’s zijn namelijk keuzes tussen twee opties die even (on)aantrekkelijk zijn, maar waarvan je er verplicht één moet kiezen.

Wat is een dilemma?

Maar er is meer. Hoe onderscheid je nu een dilemma van een gewone lastige keuze tussen twee opties? De keuze tussen naturelchips en paprikachips bij de film is namelijk geen dilemma. Dit komt omdat er niks op het spel staat. Of je nu naturelchips kiest of paprikachips, het maakt niks uit.

Bij dilemma’s vertegenwoordigen beide keuzes altijd iets van échte waarde. Iets wat jij belangrijk vindt. Als je dan moet kiezen, gaat er dus ook altijd iets van waarde verloren. Daardoor is de keuze zo moeilijk en word je gedwongen om goed na te denken waarom je iets kiest.

Wat vind je van mijn kleren?

Wat doe je bijvoorbeeld als je beste vriend trots zijn nieuwe, peperdure en vooral ook foeilelijke kleren laat zien (die hij niet meer terug kan brengen) en vraagt wat je ervan vindt? Je kent hem al heel lang en je weet zeker dat je hem zult kwetsen als je eerlijk bent. Wat doe je? Ben je eerlijk en kwets je je vriend of lieg je tegen je beste vriend? Beide opties vertegenwoordigen in dit geval iets wat je belangrijk vindt. Aan de ene kant vind je het belangrijk om eerlijk te zijn, maar aan de andere kant vind je het ook belangrijk dat je vriend blij en gelukkig is. Het vervelende is dat je niet én eerlijk kunt zijn én je vriend blij en gelukkig kunt zien. Dat maakt het een echt dilemma.

Een duivels dilemma

De bekende filosoof Jean-Paul Sartre bedacht het volgende dilemma: Een jongeman moet kiezen tussen vechten voor zijn vaderland in de oorlog, of zorgen voor zijn zieke moeder. Hij wil aan de ene kant niet dat zijn zieke moeder eenzaam overlijdt tijdens de oorlog, maar hij wil aan de andere kant ook vechten voor zijn vaderland en zorgen dat ze de oorlog winnen. Toch kan hij niet beide doen.

Kies, en ik weet wie je bent

De filosoof Charles Taylor gebruikt dit voorbeeld in zijn onderscheid tussen twee soorten keuzes. Keuzes zoals de keuze tussen paprikachips of naturelchips noemt hij zwakke evaluaties. Je kiest dan op basis van je voorkeuren. Waar je op dat moment het meeste zin in hebt.

Keuzes zoals in het voorbeeld van Sartre noemt hij sterke evaluaties. Uit zo’n soort keuze blijkt wat voor persoon je bent of wilt zijn. Daarbij heb je altijd in je achterhoofd wat een goed of slecht persoon doet. Maar of de jongen nu kiest voor het zorgen voor zijn zieke moeder, of het vechten voor zijn vaderland. Het zijn beide dingen die een goed persoon zou doen. Hij moet zelf beslissen wat voor soort iemand hij wil zijn. Wat hij uiteindelijk kiest zegt iets over hem, namelijk over wat hij het belangrijkst vindt.

Wat doe je met een dilemma?

Wat doe je met een duivels dilemma?Waarom zou je dilemma’s met kinderen bespreken? Stel je wordt zelf geconfronteerd met een dilemma. Je moet kiezen! Wat doe je dan? Je denkt goed en diep na, weegt de verschillende opties tegen elkaar af. Misschien maak je wel een lijstje van voor- en nadelen. Uiteindelijk maak je een keuze. Maar niet zomaar één. Een weloverwogen keuze. In dit hele proces heb je niet alleen kritisch nagedacht, maar ben je ook meer te weten gekomen over jezelf. De uiteindelijke keuze reflecteert wat jíj belangrijk vindt.

Dilemma’s voor kinderen

Als je dilemma’s gebruikt in gesprek met kinderen dan leren ze dus kritisch nadenken over wat ze belangrijk vinden en waarom. Daarnaast leren ze omgaan met het feit dat niet alle vragen een kant-en-klaar antwoord hebben. Er is niet altijd direct een duidelijk goed of fout, want als er een duidelijke juiste keuze is, dan is er geen sprake van een dilemma. Zelfs de volwassenen hebben hét antwoord niet. Kinderen moeten echt zelf nadenken over wat zij belangrijk vinden.

Denk maar eens aan liegen. Mag liegen écht nooit? Ook niet als je iemand anders kwetst? Of als je leugentje om bestwil geen grote gevolgen heeft? Maar wanneer mag je dan wel liegen en wanneer niet? Door kinderen een dilemma te geven over het onderwerp (bijvoorbeeld het dilemma over de vriend met de lelijke kleren) kunnen ze op een vrije manier nadenken over het onderwerp en tot hun eigen conclusies komen zonder dat daarna het ‘goede’ antwoord op tafel komt.

Dilemma’s en burgerschap

Voor leerkrachten is bovendien een mooie link te leggen met het burgerschapsonderwijs. Burgerschap draait om het leren omgaan met verschillende opvattingen. Dat betekent dat kinderen zich leren inleven in de opvattingen van anderen en begrip en respect opbrengen voor ideeën die verschillen van die van henzelf.

Dilemma’s zijn bij uitstek geschikt om dit te oefenen juist omdat er geen goede antwoorden zijn. Daardoor is de kans groot dat je het bij een dilemma niet met elkaar eens bent. Beide opties zijn immers even (on)aantrekkelijk. Zo vindt het ene kind dat liegen wel mag in bepaalde situatie en het andere kind van niet. Door in te gaan op het ‘waarom’ van de keuze, leren kinderen iets over zichzelf en elkaar. Wat vinden ze belangrijk en waarom? Kinderen leren zo het gesprek aan te gaan en zich te verplaatsen in de ander.

Superdilemma’s

Cover van Superdilemma'sHet boekje Superdilemma’s biedt een leuke manier om kinderen te laten oefenen met het verschil in opvattingen en laat ze tegelijkertijd kennis maken met hoe de Nederlandse rechtsstaat werkt. Het boekje bevat namelijk 25 dilemma’s gebaseerd op echte rechtszaken. Al deze dilemma’s worden geïntroduceerd aan de hand van een kort verhaaltje. Vervolgens worden beide kanten van het dilemma belicht en worden vragen gesteld waar je met kinderen over na kunt denken.

Mag een basisschool bijvoorbeeld besluiten om alleen nog maar meesters aan te nemen omdat er zo al zo veel juffen zijn? De school vindt van wel, maar de juffen die willen werken op die school vinden van niet. Wat is belangrijker? Zorgen dat onbewuste vooroordelen (het idee dat vrouwen beter kunnen lesgeven aan kinderen) geen rol kunnen spelen bij het aannemen van een nieuwe leerkracht en daarmee zorgen voor een diverser beeld in het onderwijs, of dat mannen en vrouwen allebei een ‘eerlijke’ kans krijgen?

Dilemma’s in kinderboeken

Cover van Coco kan hetHet leuke is dat kinderboeken eigenlijk ook vol met dilemma’s staan. In de mooiste vis van de zee zit bijvoorbeeld een prachtig dilemma verscholen voor de vis. Wil hij de mooiste vis zijn en eenzaam of wil hij een ‘gewone’ vis zijn en vrienden hebben? Wat vindt hij het belangrijkst? Uiterlijk of vriendschap? Een heel mooi dilemma om met kinderen over in gesprek te gaan.

Ook in het boek Coco kan het zit een dilemma. Coco is namelijk bang. Ze kan kiezen om voor altijd veilig in de boom te zitten en geen avonturen te beleven of ze kan proberen te vliegen met het risico dat het haar niet lukt en ze valt. Wat vindt ze belangrijker veiligheid en vertrouwdheid of avontuur? Ook dit is een prachtig dilemma omdat er een onzekere factor in zit. Coco weet niet of het goed gaat komen zodra ze van de tak afspringt. Het kan goed gaan, maar het kan ook helemaal misgaan.

Er zijn vaak genoeg momenten waarop je in het echte leven ook geconfronteerd wordt met dit soort onzekere keuzes. Stop je met je baan die je niet helemaal fantastisch vindt met de kans dat je een leukere baan kan vinden? Er is ook een kans dat je een minder leuke, of misschien wel helemaal geen andere baan vindt. Spring je toch, net als Coco, in het diepe?

Let bij het lezen van kinderboeken maar eens op. Vaak zitten er hele mooie dilemma’s verborgen in de verhalen. Deze kun je expliciet maken om er zo samen met je kind(eren) een denkgesprek over voeren.

Tips voor leuke dilemma’s om met kinderen over na te denken:

Kortom, dilemma’s zijn een prachtige manier om kinderen te laten nadenken over welke waarden ze het belangrijkst vinden en waarom. Hieronder een paar tips voor leuke dilemma’s en opdrachten om een denkgesprek over te voeren.

Zorg er bij een gesprek op basis van dilemma’s altijd voor dat kinderen niet alleen aangeven welke keuze ze maken, maar ook waarom ze die keuze maken. Bedenk ook dat ze moeten kiezen tussen de twee opties en geen andere opties mogen bedenken. Het is of het één, of het ander.

  • De hele nacht zoemt er een hele irritante mug in je kamer. Je kunt er niet van slapen. Of je ligt de hele nacht wakker terwijl je morgen een belangrijke toets hebt, of je vermoordt een onschuldige mug die er niks aan kan doen dat hij zoemt. Je moet kiezen tussen deze twee opties. Wat zou jij kiezen? Waarom?
  • Je familie is heel arm en kan maar net de boodschappen betalen. Op een dag vind je een portemonnee met 500 euro. Daar kunnen jullie een maand van eten. In de portemonnee vind je ook een ID-kaart. Het geld blijkt van een miljonair te zijn. Hij zou die 500 euro niet eens missen. Wat doe je? Hou je het geld of breng je het naar de politie?
  • Je hebt de kans om in een machine te stappen die ervoor zorgt dat je de rest van je leven gelukkig bent en alleen nog maar beleeft wat jij wilt. Wil jij de hele dag gamen en ijs eten en nooit meer naar school? De machine regelt het voor je. Wil je rijden op een eenhoorn en daarna feest vieren met je beste vrienden? De machine zorgt ervoor dat jij het beleeft! Het is alleen wel zo dat je het niet écht beleeft, maar zoals in een droom. Jij ligt namelijk in de machine. Je vrienden zijn dus niet echt en alles wat je beleeft ook niet. Maar zodra je in de machine stapt weet je dat niet. Je denkt dan dat het wél echt is. Je hebt twee opties. Of je stapt in de machine en je kunt er nooit meer uit, of je stapt er niet in en krijgt ook nooit meer een aanbod om in de machine te stappen. Wat doe je? (op basis van het beroemde gedachte-experiment van de filosoof Robert Nozick)
  • Kan een huisdier een dilemma hebben?Je bent al een paar jaar vegetariër want je vindt het zielig dat onschuldige dieren dood moeten worden gemaakt zodat jij een stukje vlees kunt eten. Je vindt vlees wel heel erg lekker en je mist het ook wel een beetje. Dan ontmoet je een varken dat kan praten. Het varken vertelt je dat het graag opgegeten wil worden. Dat het zijn levensdoel is om uiteindelijk op jouw bord te belanden. Wat doe je? Eet je een worstje van dit varken of niet? Waarom?
  • Kan een huisdier een dilemma hebben? Het lijkt van niet. Zijn dilemma’s misschien iets menselijks. Hoe kan dat? Denk aan de hand van deze vragen na over wat dilemma’s eigenlijk zijn en wat het is om mens te zijn.
  • Bedenk zelf een dilemma. Bedenk iets waar anderen uit moéten kiezen. Eén dilemma waarbij het moeilijk is om te kiezen omdat allebei de opties niet leuk zijn en één dilemma waarbij het moeilijk is om te kiezen omdat allebei de opties heel leuk zijn. Het leukst is het om dit met meerdere kinderen te doen. Stop alle dilemma’s in een bak en trek om de beurt een dilemma.

Lees ook

Boeken met dilemma’s

[bws_related_posts]